در جریان حمله روسیه به اوکراین و به خطر افتادن امنیت انرژی در اروپا، مباحثی مطرح گردید که با توجه به تنش ایجاد شده میان روسیه و غرب، آیا جایگزینی برای گاز صادراتی روسیه به اروپا می تواند وجود داشته باشد؟  کشور ایران با توجه به دارا بودن منابع عظیم گازی و دارا بودن پتانسیل های فراوان در این زمینه، یکی از گزینه های مطرح شده برای صادرات گاز به اروپا بود. حال سوالاتی در این زمینه مطرح می باشد:

1- آیا صادرات گاز ایران به اروپا از طریق خطوط لوله انتقال گاز امکانپذیر است؟

2- در صورت عدم امکان صادرات گاز به اروپا از طریق خطوط لوله، آیا امکان صادرات گاز مایع یا LNGبه اروپا امکان تحقق دارد؟

3- باتوجه به اینکه صادرات گاز روسیه به اروپا یکی از منابع درآمد عظیم این کشور  می باشد و روسیه از این عامل به عنوان یک اهرم فشار بر اروپا استفاده می نماید، در آین صورت آیا روسیه به عنوان مانعی بر سر راه صادرات گاز ایران به اروپا نمی باشد؟

اتحادیه اروپا به عنوان یکی از قطب های برتر اقتصادی دنیا، وابستگی شدیدی به گاز وارداتی از روسیه دارد. مطابق جدیدترین آمارها40 درصد از گاز مورد نیاز اتحادیه اروپا از طریق روسیه تامین می گردد. وابستگی شدید اتحادیه اروپا به گاز وارداتی از روسیه باعث شده این کشور از گاز به عنوان یک اهرم فشار برعلیه کشورهای اروپایی استفاده نماید.  ماه های گذشته حمله روسیه به اوکراین باعث شد که بسیاری از کشورهای اروپایی به فکر جایگزینی برای منابع انرژی وارداتی از روسیه و از جمله گاز طبیعی باشند.کشورهایی همچون ایران، قطر، الجزایر و بسیاری از کشورهای دیگر به عنوان گزینه های احتمالی برای جایگزینی گاز وارداتی از روسیه مطرح شده اند. در این میان کشور ایران به عنوان یکی از بزرگترین کشورهای دارای ذخائر گازی، می تواند نقش مهمی در تامین گاز روسیه ایفا نماید.

روند صادرات گاز ایران در سال های گذشته با چالش های متعددی مواجه شده است. به نظر می رسد که کمبود ظرفیت دلیل اصلی کاهش صادرات گاز طبیعی ایران است. به طور مثال طی یک سال گذشته صدور گاز ایران به عراق، به حدود 8 میلیون متر مکعب در روز کاهش یافته است که ظاهرا عامل نخست اعمال تحریم ها و باز ماندن عراق از پرداخت بدهی های خود، و عامل دیگر عدم وجود ظرفیت کافی برای فروش است. در این راستا بغدادبرای تامین نیاز خود به دنبال گاز عربستان، قطر و امارات است. صادرات گاز به ترکیه نیز وضعیت بهتری از صدور گاز به عراق ندارد، به طوری که در ماه ژانویه، جریان انتقال گاز ایران به ترکیه کاملا قطع شد و بعداز چند ماه که صدور گاز از سرگرفته شد، حجم آن به حدود 7 میلیون متر مکعب در روز کاهش یافت.

مشکل عمده تراز منفی تولید، مصرف و صادرات گاز ایران از یک سو مصرف بی رویه داخلی در تمام سطوح خانگی، تجاری و صنعتی است و از سوی دیگر کمبود سرمایه برای توسعه زیر ساخت ها جهت توسعه و بهره برداری از میدان های گازی  در عین تدوین سندهای مطالعاتی می باشد. در سال های گذشته چندین قراردادصادرات گاز ایران به پاکستان، عمان، هند و بسیاری از کشورهای دیگر به امضاء رسیده است که هرکدام بنابه دلایل متعدد، فرجام خوبی نداشت. بحث صادرات گاز ایران به اروپا نیز طی 10تا 15 سال گذشته مطرح شده که به دلیل تحریم ها و مسائل سیاسی و تکنیکی اجرایی نشد. همچنین تا ایران قادر به رفع تحریم های اعمال شده توسط آمریکا و متحدان غربی اش نباشد، نمی تواند حضور فعالی در بازار انرژی اروپا داشته باشد.

علاوه برموارد فوق، شرکت" گاز پروم" روسیه به عنوان یکی از رقبای اصلی ایران، نقش بسیار فعالی در تامین انرژی اروپا ایفا می کند و این کشور هرگز حاضر نخواهد شدکه نقش مونوپولی خود در بازرا گاز طبیعی اروپا را از دست بدهد. از طرف دیگر اروپایی ها برای تامین امنیت انرژی خود، اکنون بر روی انرژی های تجدیدپذیر تمرکز کرده اند. آمارها حاکی از آنست که مصرف گاز طبیعی در اروپا کاهش یافته و بسیاری از کشورهای اروپایی همانند دانمارک و نروژ به سمت انرژی های تجدیدپذیر رفته اند و سهم سوخت های فسیلی در سبد کشورهای اروپایی کمتر شده است.در این میان بحث وارداتLNGتوسط برخی کشورهای اروپایی از قطر نیز مطرح شده است. ایران   نیاز دارد که با استفاده از سرمایه و تکنولوژی شرکت های خارجی، هم تولید نفت و گاز را افزایش دهد، و هم در زمینه بهینه سازی مصرف سوخت کار کارشناسی صورت بگیرد تا بتواند میزان مصرف این کالا و دیگر حامل های انرژی را کاهش دهد. چون هرقدر که منابع انرژی بزرگ باشد، اگرنتواند مصرف خود را کنترل کند، نمی تواند گاز زیادی برای صادرات داشته باشد.

مسئله مهم تر اینکه؛ میدان پارس جنوبی که 70 درصد از گاز طبیعی ایران را تامین می کند، در چند سال آینده به" نقطه پیک" یا به اصطلاح" شبنم" خواهد رسید و پس از این مرحله، افت فشار باعث خواهد شد که میزان تولید در این میدان عظیم کاهش یابد. هرچند در برخی فازها، این افت فشار از هم اکنون شروع شده و تکنولوژی شرکت های ایرانی جوابگوی رفع این مشکل نیست. در سال های گذشته مقرر شده بود که تولیدLNGتوسط شرکت های معتبر خارجی در ایران راه اندازی شود و در این راستا اقداماتی نیز صورت پذیرفته بود، اما تحریم های شدید بین المللی باعث شد که این شرکت ها ایران را ترک نمایند. واقعیت اینست که تاکنون شاهد تولیدLNGدر مقیاس بزرگ در کشور نبوده ایم. البته در کنار تولیدLNG، می بایست سفارش کشتی های حمل LNGرا داد و بازار فروش این تولیدات را پیدا کرد. تولیدLNGنیاز به سرمایه گذاری های کلانی دارد و در صورت سرمایه گذاری مناسب در این زمینه، 10 سال دیگر توان صادرات آن برای ایران محقق می گردد.

چشم انداز صادرات گاز ایران به اروپا تا سال 1405

 واقعیت اینست که با توجه به سهم اندک ایران در برداشت از منابع گازی مشترک با قطر( میدان پارس جنوبی که 70 درصد گاز تولیدی ایران متعلق به این منطقه است)، نداشتن فناوری توسعه یافته در بخش های مختلف صنعت گاز از جمله در بخش صنایع تبدیلی و نبود بازار تثبیت شده در کوتاه مدت، امکان عرضه گاز طبیعی ایران به اروپا و تبدیل شدن آن به یکی از تامین کنندگان اصلی گاز اروپا در کوتاه مدت  غیرممکن به نظر می رسد. همانگونه که قبلا ذکر گردید، حدود 70 درصد گاز ایران از میدان پارس جنوبی تولید می شود که این میدان در نیمه دوم عمر خود قرار دارد. اگر سکوهای فعلی 1500 تنی با سکوهای 20 هزار تنی با قابلیت حمل کمپرسورهای عظیم جایگزین نشود، هرسال 10 میلیارد متر مکعب از تولید مخزن کاسته خواهد شد. این تکنولوژی تنها در دست چند شرکت غول پیکر اروپایی است؛ کما اینکه در سالهای قبل شرکت توتال فرانسه قرارداد ساخت این نوع سکوها را برای فاز 11 پارس جنوبی امضاء کرد، اما بعد از تحریم های گسترده آمریکا، این پروژه را با زیان 45 میلیون یورویی رها کرد. ایران برای حفظ تولید گاز از پروژه پارس جنوبی، حداقل نیاز به 15 سکوی 20هزار تنی دارد که هزینه ساخت هرکدام از آنها در حدود 5/2 میلیارد دلار است.

از طرفی مطابق آمارهای وزارت نیرو و اداره اطلاعات انرژی آمریکا، اکثر میادین فعال گازی ایران در نیمه دوم عمر خود قرار دارند و هرسال حدود 8تا 12 درصدتولید آنها افت پیدا می کند. ایران برای حفظ تولید نفت و گاز، سالانه حداقل 20 میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد؛ در حالی که طی سال های گذشته متوسط سرمایه گذاری سالانه در حوزه تولید نفت و گاز ایران در حدود 3 میلیارد دلار بوده است(www.eia.gov,2022). لازم به ذکر است که چنین میزان هنگفتی از سرمایه و تکنولوژی تنها در دست شرکت های غربی است. در همین رابطه جواد اوجی، وزیر نفت ایران، گفته بود که اگر سرمایه گذاری لازم در صنایع نفت و گاز ایران انجام نشود، ایران در آینده وارد کننده نفت و گاز خواهد شد. به عبارت دیگر در صورت ادامه روند اندک سرمایه گذاری برای توسعه میدان های کشف شده و یا میدان های تازه گازی، تولید گاز طبیعی طی چهار سال آینده در سطح کنونی ثابت خواهد ماند، در حالی که مصرف گاز داخلی بارشد متوسط 10 تا 15 درصد در سال، تراز منفی تولید و مصرف گاز را افزایش می دهد.

از طرفی دیگر بدعهدی های دولت آمریکا در اجرای تعهدات خود در برجام، باعث شده است که فضای سرمایه گذاری در ایران و از جمله صنعت نفت و گاز برای سرمایه گذاران خارجی بسیار ناامن به نظر برسد.پس  از اجرای برجام در سال 2016، بسیاری از شرکت های خارجی و از آن جمله شرکت توتال جهت اجرای پروژه های گوناگون به ایران آمدند و سرمایه و تجهیزات خود را در ایران مستقر نمودند. ولی متاسفانه پس از خروج دولت آمریکا از برجام در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ، این شرکت ها ضمن متحمل شدن ضررهای هنگفت، مجبور به ترک ایران شدند. همین امر باعث شده است که حتی درصورت احیای برجام، در کوتاه مدت چشم انداز روشنی برای حضور گسترده شرکت های خارجی در صنایع نفت و گاز ایران متصور نباشد. از اینروبا توجه به مطالب ذکر شده به نظر نمی رسد در کوتاه مدت تغییر چندانی در صادرات گاز ایران روی دهد. لذا می توان اینگونه نتیجه گیری نمود که در کوتاه مدت و تا سال 1405، امکان صادرات گاز ایران به اروپا امری سخت و دور از ذهن می باشد.